یاسر روشن
در یک داستان قدیمی ماهیگیران میگویند: اگر یک خرچنگ را در سطل بگذاری، با قدرت از دیوارهها بالا میرود و فرار میکند. اما اگر چند خرچنگ کنار هم باشند، هر خرچنگی که بخواهد بالا برود، بقیه پاهایش را میکشند پایین.
نتیجه؟ هیچکدام فرار نمیکنند، همه در سطل میمانند. این رفتار در روانشناسی به نام Crab Mentality شناخته میشود: «اگر من نمیتوانم موفق شوم، تو هم نباید بشوی.»
ذهنیت خرچنگی در دنیای انسانها
این ذهنیت دقیقاً در جاهایی دیده میشود که:
- یکی پیشرفت میکند
- یکی تغییر مثبت ایجاد میکند
- یا کسی تصمیم میگیرد خودش را از یک محیط سمی نجات دهد
و این میتواند در پنج شکل ظاهر شود:
۱) کمکردن ارزش موفقیت دیگران
«بابا شانس آورد.»
«طرف پارتی داشت.»
«این همه موفقیت الکیه.»
۲) تحقیر یا تمسخر رشد شخصی
«تو هم رفتی کتاب خوندی؟!»
«با پروفسور طرفیم؟!»
۳) ترساندن از آینده
«اگه بری شکست میخوری.»
«این راه مال تو نیست.»
۴) حسادتهای پنهانِ دوستان نزدیک
گاهی نزدیکترین آدمها بیشترین مقاومت را نشان میدهند.
۵) قالبکردن ترسهای حلنشده خودش به تو
«من نتونستم، تو هم نمیتونی.»
چرا مغز انسان ذهنیت خرچنگی تولید میکند؟
۱) حافظه تکاملی انسان
طبق تحقیقات دانشگاه MIT، مغز ما بهطور طبیعی تهدیدهای اجتماعی را با همان بخشهایی پردازش میکند که تهدیدهای فیزیکی را. یعنی موفقیت دیگران = تهدید برای «جایگاه» ما.
۲) مقایسه اجتماعی (Social Comparison Theory)
لیون فستینگر (۱۹۵۴) ثابت کرد: ما ناخودآگاه خودمان را با اطرافیان مقایسه میکنیم تا بفهمیم «کجا ایستادهایم». وقتی دیگری بالا میرود، احساس میکنیم ما سقوط کردهایم، حتی اگر واقعاً نکنیم.
۳) خودکارآمدی پایین (Low Self-Efficacy)
مطالعات آلبرت بندورا نشان داد: افرادی که باور به توانایی خود ندارند، موفقیت دیگران را خطر تلقی میکنند نه الهام.
۴) حسادت خالص (Envy)
حسادت یعنی: «میخواهم چیزی که تو داری داشته باشم.» اما در ذهنیت خرچنگی تبدیل میشود به: «اگه من ندارم، تو هم نباید داشته باشی.»
داستان دانشآموزان فیلیپینی (مطالعه دانشگاه مانیلا)
در یک پژوهش دانشگاهی، در یک دبیرستان در فیلیپین، جایی که اصطلاح "crab mentality" ساخته شد، دانشآموزان ممتاز شش ماه متوالی تحت فشار همکلاسیها قرار گرفتند: اسم گذاشتن، تمسخر، نادیدهگرفتن، ایجاد شایعه چون "زیادی تلاش میکردند". نتیجه؟ ۵۳٪ نمراتشان را عمداً پایین آوردند تا پذیرفتهتر باشند.
نسخه مهاجرتی ذهنیت خرچنگی
در جامعه مهاجران این پدیده شدیدتر است:
- «فلانی ۲ ساله رفت کانادا دکتر شد؟ نه بابا دروغ میگه.»
- «فلانی کار خوب گرفته؟ لابد پارتی داشته.»
- «چرا اینقدر تلاش میکنی؟ ول کن، اینجا کسی بالا نمیره.»
چطور جلوی ذهنیت خرچنگی بایستیم؟
۱) دستهبندی انسانها
سه نوع آدم داریم:
- کسانی که با موفقیتت خوشحال میشوند
- کسانی که بیتفاوتاند
- کسانی که از موفقیتت ناراحت میشوند
۲) پروژه را با آدمهای درست در میان بگذار
مطالعات APA نشان میدهد: افراد با انرژی منفی میتوانند سطح دوپامین و تمرکز را کاهش دهند.
۳) به جای توجیه موفقیت، آن را روایت کن
بگو چه مسیری رفتی. چه سختیهایی داشتی. چه شکستی خوردی. بگذار موفقیت «واقعی» دیده شود، نه «معجزهای و ناگهانی».
۴) از محیط مسموم فاصله بگیر
این یک انتخاب سخت اما لازم است. خرچنگها از سطل بالا نمیروند، اما تو لازم نیست در همان سطل بمانی.
یک یادآوری مهم: ذهنیت خرچنگی همیشه از آدم بد نمیآید
گاهی از آدمهایی میآید که ترسیدهاند، ذهنیت کمبود دارند، از شکستهای خودشان زخم دارند، نگرانیشان را اشتباه ابراز میکنند. اینها را باید فهمید، نه اینکه الزاماً حذف کرد.
لینکهای مفید برای مطالعه بیشتر